Blog

Przejmowanie firmy, czy też jej nabycie, to proces złożony i niejednokrotnie problematyczny. W skład przejmowanego przedsiębiorstwa wchodzą bowiem składniki materialne i niematerialne, a przeważnie również i pracownicy. A zgodnie z art. 55⁴ Kodeksu cywilnego, nabywca przedsiębiorstwa przyjmuje na siebie solidarną ze zbywcą odpowiedzialność za jego zobowiązania. By nabycie firmy nie sprowadziło na inwestora niepożądane konsekwencje, przed przystąpieniem do transakcji powinien on znaleźć odpowiedź na pytanie: jak prawidłowo przeprowadzić przejęcie lub kupno firmy?

Jak stanowi przepis art. 55⁴ Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.): „Nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia  wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć”¹.

Kupno firmy to nie tylko zakup jej budynku, czy linii produkcyjnej, bo wówczas nie byłoby mowy o nabyciu firmy, a jedynie jej poszczególnych składników majątkowych. Przejmowanie firmy oznacza przejmowanie tych wszystkich jej elementów materialnych i niematerialnych, które stanowiąc całość pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym, pozwalają nabywcy samodzielne kontynuowanie jej działalności gospodarczej. Przejęcie firmy wiąże się więc z ryzykiem przyjęcia na siebie odpowiedzialności za cywilnoprawne zobowiązania przedsiębiorstwa, czyli przede wszystkim za jego długi. To również odpowiedzialność przed organami skarbowymi za zobowiązania podatkowe firmy, a także odpowiedzialność na podstawie Kodeksu pracy za zobowiązania wynikające ze stosunków łączących ją z pracownikami, w tym publicznoprawne w zakresie składek ZUS. Nabywca musi mieć też świadomość, że przejmowana firma może być nawet przedmiotem postępowania karnego. Zgodnie bowiem z art. 44a § 1 Kodeksu karnego, sąd może orzec przepadek przedsiębiorstwa, jeśli posłużyło ono do popełnienia przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści². Z tych właśnie względów proces kupna, przejęcia firmy, może okazać się niełatwy, a wręcz problematyczny.

Od czego zacząć przejęcie/kupno firmy

Proces nabycia firmy należy rozpocząć od sprawdzenia jej sytuacji ekonomiczno-prawnej. Z uwagi na wskazane wyżej zagrożenia stania się podmiotem zobowiązań przejmowanego przedsiębiorstwa, należy prześwietlić je pod kątem aktualnej sytuacji finansowej, prawnej i podatkowej. To pozwoli inwestorowi zadać sobie pytanie: czy jestem świadomym istnienia zobowiązań, długów, a jeśli tak, to w jakim stopniu jestem gotowy, i jak długo, pokrywać je z własnej kieszeni? Jak długo potrwa ten stan, czy moce produkcyjne nabywanej firmy i istniejąca koniunktura rynkowa, dają szansę na rentowność prowadzonej przez nią działalności? Jaki jest stan należnych i ciążących wierzytelności?

Z punktu widzenia nabywcy firmy, w jego interesie jest poczynić starania, do uzyskania od jej zbywcy gwarancji przyjęcia na siebie jak największej liczby ciężarów, jakie spoczywają na przedsiębiorstwie, przy jednoczesnym ograniczeniu do minimum odpowiedzialności własnej.

Przejęcie z pracownikami czy bez?

Zgodnie z art. 23¹ § 1 Kodeksu pracy: „W razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę staje się on z mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy…”³. Dlatego też przed przejęciem firmy warto przeanalizować jej sytuację pod względem wielkości zatrudnienia, bo im ono większe, tym większa liczba stosunków zobowiązaniowych powstałych na podstawie stosunków pracy, a które przejmie na siebie nowy pracodawca. Być może dla celów, jakie nabywca chce poprzez zawieraną transakcję osiągnąć, wystarczy przejęcie firmy tylko w kawałku, jako zorganizowanej części przedsiębiorstwa, a w której mniejsza liczba pracowników będzie wystarczająca do realizacji celów i prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej. A liczba zatrudnionych decyduje np. o konieczności utworzenia przez pracodawcę regulaminów wynagradzania, regulaminów pracy, czy też dokonywania comiesięcznych wpłat na PFRON lub zatrudnienia odpowiedniej liczby osób niepełnosprawnych.

Przejmowanie firmy z pracownikami to również wiele innych kwestii, jak np. problematyka przejęcia umów, kontraktów kadry kierowniczej, podczas gdy nowy właściciel chce dokonać restrukturyzacji procesów zarządzania, zatrudnić swoje zaufane osoby. Nabywca przedsiębiorstwa wraz z pracownikami staje w związku z kupnem firmy w wyjątkowej sytuacji jeszcze z innego powodu. Musi bowiem pamiętać, że zgodnie z art. 23¹ § 5 Kodeksu pracy, zobowiązany jest przedstawić przejętym pracownikom nowe warunki pracy i płacy. Ale jeśli ci nie przyjmą ich w terminie 7-dniowym, ich stosunki pracy ulegną rozwiązaniu z upływem okresu równego okresowi wypowiedzenia, liczonego od dnia, w którym pracownik złożył oświadczenie o odmowie przyjęcia proponowanych warunków. W bardzo krótkim czasie po przejęciu firmy może się zatem okazać, że nowy właściciel zmuszony będzie szukać nowych pracowników.

Audyt przed przejęciem firmy

Przed dokonaniem transakcji nabycia firmy, jej przyszły właściciel powinien więc zgromadzić jak najwięcej informacji o nabywanym przedsiębiorstwie, które pozwolą mu w pełni ocenić opłacalność podejmowanego przedsięwzięcia i istniejące zagrożenia. Powszechnie stosowaną metodą „sprawdzenia” firmy przed przejęciem, jest jej audyt. Poprzez badanie sprawozdania finansowego przedsiębiorstwa, wykaże on w sposób rzetelny i jasny jego sytuację majątkową i finansową. Niezwykle istotny jest audyt prawny, który ujawni nie tylko stan prawny firmy, tak istotny chociażby z uwagi na wspomniane ryzyko przepadku przedsiębiorstwa, ale i stan jej zobowiązań podatkowych. Bo nabywca firmy, zgodnie z art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej, odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z jej zbywcą, za powstałe od dnia przejęcia firmy, jej zaległości podatkowe, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą⁴.

Standardowo, przeprowadzany audyt przybiera przy transakcji kupna firmy formę audytu wewnętrznego, a więc dokonywanego przez zatrudnionych pracowników, bądź przez zatrudnioną przez jej właścicieli firmę audytorską. Wyniki przeprowadzonej analizy są następnie przedstawiane potencjalnemu nabywcy. Dla zagwarantowania jeszcze większego obiektywizmu i bezstronności przeprowadzonego badania, firmy przychylają się niejednokrotnie do postulatów nabywców o przeprowadzenie audytu zewnętrznego, przez niezależnego od sprzedającego audytora, na zlecenie przyszłego nabywcy.

Procedura prawna przejęcia

Ujmując procedurę przejęcia jako całość procesu nabycia firmy, za pierwszy jej etap należy uznać audyt przejmowanej firmy, przeprowadzany także w trakcie następnego kroku, jakim są negocjacje warunków umowy przejęcia. Kolejne etapy, to: zawarcie umowy przedwstępnej (jeśli taka jest zawierana), realizacje jej założeń i finalizacja transakcji poprzez zawarcie umowy przenoszącej własność przedsiębiorstwa, i wreszcie fizyczne przekazanie przedsiębiorstwa.

Sama procedura przejmowania firmy zależna jest od formy nabywanego przedsiębiorstwa. Generalnie bowiem wszelkie aspekty prawne związane z przejęciem uregulowane są w umowie sprzedaży przedsiębiorstwa. To w niej zostaje określona cena nabycia firmy, wyszczególnione jej składniki majątkowe i niemajątkowe, które są przedmiotem transakcji, granice przyjmowanych przez strony zobowiązań, terminy i warunki przejścia firmy na nabywcę, i inne, istotne aspekty. A tymi może być np. sporządzenie umowy przedwstępnej kupna firmy w formie aktu notarialnego, co najmniej w zakresie wchodzących w skład przedsiębiorstwa nieruchomości.

Część elementów tej procedury wymuszać mogą przepisy prawa. I tak np. dla przejęcia firmy działającej w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, niezbędna jest szczególna forma. Jak stanowi bowiem przepis art. 180 § 1 Kodeksu spółek handlowych: „Zbycie udziału (…) powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi”⁵. Przy transakcji, której przedmiotem jest spółka akcyjna, wykup akcji pociąga za sobą obowiązek dokonania odpowiednich wpisów do księgi akcyjnej. Każdorazowo więc, czy w grę wchodzi kupno firmy, wielkiej korporacji działającej w formie spółki akcyjnej, czy małej, jednoosobowej działalności gospodarczej, warto przeprowadzić audyt nabywanego podmiotu, czy poszukać wsparcia prawnika, tak by nie zaniedbać szczególnych dla danej formy prowadzenia przedsiębiorstwa formalności.

Najczęstsze błędy i dobre praktyki

A zaniedbania mogą znacząco wpłynąć na sytuację nabywcy przedsiębiorstwa, w skrajnych przypadkach nawet całkowicie zniweczyć cel kupna firmy. Dlatego też do najpoważniejszych błędów nabywców należy nierzetelne sprawdzenie przejmowanej firmy, bądź przeprowadzenie jej audytu w niepełnym zakresie. Przykładowo, dokonana analiza sprawozdania finansowego, może wykazać doskonałą sytuację majątkową nabywanej firmy, jednak nieprzeprowadzony gruntowny audyt prawny nie wykaże istnienia wiążących kontraktów, które po przejęciu firmy będą musiały zostać zrealizowane, a które w doniosły sposób wpłyną na jej pogorszenie.

Drugim z częstych, a najpoważniejszych błędów, jest nie zawarcie lub zawarcie w sposób niekorzystny umowy przedwstępnej. W umowie tej nabywcy mogą bowiem zapewnić sobie najwyższy stopień ochrony, uzależniając finalizację transakcji od realizacji określonych w tej umowie zobowiązań przez zbywcę, wyraźnie określając, jakie obowiązki na siebie przyjmują strony. Zawieranie umów przedwstępnych, to podstawowy, sztandarowy punkt zestawienia dobrych praktyk przy nabyciu firmy. To w nich można wprowadzić zapis o unieważnieniu umowy, jeśli po zawarciu umowy przenoszącej własność przedsiębiorstwa okaże się, że może ono ulec przepadkowi. A tak może się stać, nawet jeśli to nie sprzedający użył go do popełnienia przestępstwa. Zgodnie z art. 44a § w Kodeksu karnego: „sąd może orzec przepadek niestanowiącego własności sprawcy przedsiębiorstwa osoby fizycznej albo jego równowartości, jeżeli przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści, a jego właściciel chciał, aby przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści albo, przewidując taką możliwość, na to się godził”².

Dobrą praktyką jest zastrzeżenie sobie w umowie przedwstępnej, że w okresie jej obowiązywania, obecny właściciel firmy nie sprzeda jej innym potencjalnym nabywcom. Może się bowiem okazać, że mimo poniesienia znaczących nakładów czasu, pracy i środków, np. w związku z pozyskiwaniem źródeł finansowania nabycia firmy, kupi ją ktoś inny.

Z przejęciem firmy związane są jeszcze inne wymogi, których niedochowanie stanowić może poważny błąd przy tego typu transakcji. Zgodnie z art. 75¹ § 1 i 2 Kodeksu cywilnego: „Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa (…) powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Zbycie przedsiębiorstwa należącego do osoby wpisanej do rejestru powinno być wpisane do rejestru”¹. Dodatkowo, przepis paragrafu 4 tego artykułu przypomina również o konieczności zachowania odpowiedniej formy w przedmiocie zbycia nieruchomości, a dla nich wymagana jest forma aktu notarialnego.

Jej zachowanie może stanowić dobrą praktykę przy zawieraniu umowy przedwstępnej przejęcia firmy. Przepis art. 390 § 2 Kodeksu cywilnego stanowi: „gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej”¹. Oznacza to, że sporządzając umowę przedwstępną nabycia przedsiębiorstwa w formie aktu notarialnego, obejmującego wchodzące w jego skład nieruchomości, można w ten sposób zabezpieczyć się przed wspominaną wyżej sprzedażą firmy przez jej właściciela innemu kontrahentowi. Jeśli bowiem po zawarciu umowy przedwstępnej przed notariuszem, zbywca odmówi zawarcia umowy przenoszącej własność, nabywca będzie mógł dochodzić jej zawarcia przed sądem.

Warto w umowie przedwstępnej wpisać termin oraz zastrzec karę umowną za niedochowanie przez zbywcę w tym terminie jej postanowień. To zdyscyplinuje sprzedającego do rzetelnego wykonania umowy. Może się okazać, że dla kogoś, dla kogo kupno firmy nie było jedynym celem, a służyć miało np. lokowaniu środków w danym roku, po upływie określonego terminu, nabycie firmy utraci sens, dla którego ją nabywał. Dobrą praktyką jest także zastrzeżenie w tej umowie, że wpłata należności za sprzedaż firmy zostanie zdeponowana na dedykowany dla tej transakcji rachunek powierniczy, z którego środki zbywca będzie mógł podjąć dopiero po zawarciu umowy przenoszącej własność przedsiębiorstwa, po upływie danego terminu, czy też ziszczeniu się określonych przesłanek.

W umowie tej można zobowiązać sprzedającego, że do czasu zawarcia umowy przyrzeczonej, powstrzyma się on od dokonywania angażujących znaczne środki firmy inwestycji, od istotnego redukowania, czy zwiększania zatrudnienia, jak i zastrzec, że to sprzedający bierze na siebie odpowiedzialność za zaciągnięte w tym okresie przejściowym zobowiązania, a niedotrzymanie tych warunków da kupującemu prawo do odstąpienia od umowy.

Właściwa, rzetelna analiza sytuacji nabywanej firmy, przeprowadzenie jej audytu pod względem ekonomicznym, finansowym, prawnym, podatkowym, w tym np. sprawdzenie stanu jej zobowiązań publicznoprawnych w ZUS i urzędzie skarbowym, może uchronić inwestora przed komplikacjami i negatywnymi konsekwencjami ujawnienia się je ukrytych wad.

—

Źródła:

1- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, z późn. zm.)

2- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553, z późn. zm.)

3- Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. 1974 Nr 24 poz. 141, z późn. zm.)

4- Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926, z późn. zm.)

5- Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. 2000 Nr 94 poz. 1037, z późn. zm.)